Përgjatë historisë së njerëzimit, gjuha ka qenë dhe vazhdon të jetë mjet i rëndësishëm i komunikimit njerëzor, me ndërmjetësinë e së cilës njerëzit shkëmbejnë mendime, ide, si dhe arrijnë të kuptohen mes njëri-tjetrit. Komunikimi i njerëzve me anë të gjuhës realizohet në dy mënyra: me gojë dhe me shkrim. Nëse komunikuesit zotërojnë të njëjtën gjuhë, atëherë komunikimi ndodh në mënyrë të drejtpërdrejtë, por kur njerëzit zotërojnë gjuhë të ndryshme, komunikimi i drejtpërdrejtë është i pamundur. Këtu na vjen në ndihmë përkthimi, të cilin shumë studiues e përkufizojnë si transmetim të mendimit përmes mjeteve të një gjuhe, në një gjuhë tjetër. Përkthimi është një mjet i rëndësishëm që ndihmon realizimin e funksionit komunikativ, ku njerëzit i shprehin mendimet në gjuhë të ndryshme.
Fakti është që njerëzimi, që në krijimin e tij ka njohur një shumëllojshmëri gjuhësh dhe kulturash. Kjo gjë e ka vështirësuar komunikimin mes anëtarëve të komuniteteve të ndryshme dhe në këtë pikë është e nevojshme ndërhyrja e përkthimit, si çelësi kryesor për zgjidhjen e situatave të tilla. Në këtë aspekt përkthimi luan një rol thelbësor në shkëmbimin e ideve, kulturave, përvojave e dijeve midis popujve të ndryshëm dhe mbi të gjitha funksioni kryesor i përkthimit mbetet komunikimi, dialogu dhe këmbimi ndërmjet sistemeve të ndryshme kulturore dhe letrare.
Përkthimi ka jetuar me njerëzimin. Ai ka një traditë të gjatë dhe është praktikuar përgjatë gjithë historisë së qenies. Përsiatjet e para teorike mbi përkthimin i gjejmë në shekullin V te Shën Jeronimi, por zhvillime të mirëfillta teorike hasen në shekullin XVI, te Martin Luteri “Qarkore mbi përkthimin” (1530) si edhe te dijetari francez Étienne Dolet “Si të përkthejmë mirë nga një gjuhë në tjetrën” (1540), dhe te bashkëkohësi i tij, Joachim du Bellay, i cili i kushton vëmendje të posaçme problemit të përkthimit.
Deri në gjysmën e dytë të shekullit XX, teoritë e përkthimit vërtiteshin në debatin rreth përkthimit literal (fjalë për fjalë) dhe përkthimit të lirë. Dallimi midis përkthimit të fjalëpërfjalshëm dhe atij të kuptimshëm, daton që në shekullin I, në kohën e Ciceronit dhe Shën Jeronimit, në shekullin IV, ku formohet baza e shkrimeve rreth përkthimit, në shekujt më të afërt me kohën tonë. Ciceroni e përshkruan qasjen e tij ndaj përkthimit, në veprën “De optimo genere oratorum” (46 BCE/1960 CE), duke thënë se: “Kam përkthyer jo si interpretues, por si orator, duke ruajtur të njëjtat forma dhe ide, por në përputhje me gjuhën tonë. Nuk e pashë të arsyeshme për ta përkthyer fjalë për fjalë, por iu përmbajta stilit të përgjithshëm dhe forcës së gjuhës”[1].
Shën Jeronimi për t’u mbrojtur nga kritikat e përkthimit jokorrekt, në përkthimin e Biblës nga greqishtja e vjetër në latinisht, u shpreh kështu: “Unë jo vetëm e pranoj, por edhe deklaroj hapur që në përkthimin nga greqishtja – ku madje dhe sintaksa është një mister – unë nuk përktheva fjalë për fjalë, por iu përmbajta kuptimit”[2].
Në shekullin XVII, shumë studiues të përkthimit filluan të paraqisnin parimet e tyre rreth përkthimit. Një nga të parët ishte Etienne Dolet, i cili parashtroi pesë parimet e tij sipas rëndësisë, të cilat janë[3]:
- Përkthyesi duhet të kuptojë në mënyrë të përkryer materialin e autorit origjinal, ndonëse ka raste kur ai (përkthyesi) duhet të qartësojë të paqartën.
- Përkthyesit i lipset të ketë njohuri shumë të mira të gjuhës burimore dhe asaj të synuar, me qëllim që përkthyesi të mos mpakë madhështinë e gjuhës.
- Përkthyesi duhet të shmangë përkthimin e fjalëpërfjalshëm.
- Përkthyesi duhet të shmangë format e pazakonta.
- Përkthyesi duhet t’i lidhë fjalët në mënyrë elokuente, me qëllim shmangien e paqartësisë.
Studiuesi skocez, Alexander Fraser Tytler (1797:14), në shkrimin e tij “Ese mbi principet e përkthimit” (1797), e përkufizon një përkthim të mirë duke vendosur në qendër lexuesin, në këtë mënyrë “Merita e punës origjinale arrihet kur ajo transfuzohet në një gjuhë tjetër, në atë mënyrë që kuptohet dallueshëm dhe ndjehet fuqishëm nga lexuesi, njësoj sikur lexuesit që flasin gjuhën e veprës origjinale”.
Në historinë e linguistikës, përkthimi ka pasur për një kohë të gjatë një rol dytësor, edhe pse ka lindur shumë më parë se çdo teori linguistike dhe ka luajtur një rol të rëndësishëm në zhvillimin e qytetërimit njerëzor. Të mendojmë vetëm për gurin e varrit të Rozetsës që falë mbishkrimit dygjuhësh (në gjuhën greke dhe atë egjiptiane), në vitet 700, u bë çelësi për të zbuluar sekretin e hieroglifeve. Ai i përket shekullit II p.K. dhe ky është, në kuptimin real dhe metaforik, guri kilometrik i përkthimit. Gjithashtu dëshmi të përkthimit i gjejmë edhe më herët. Babilonia në epoken e Hamurabit (1700 p. K.) ishte një qytet poliglot dhe shumë çështje civile dhe administrative zgjidheshin falë nje grupi shkruesish që përkthenin ligjet në gjuhë të ndryshme. Një pjesë e tyre konsistonte në përgatitjen e listave me fjalë ekuivalente në gjuhë të ndryshme; disa nga këta glosarë dygjuhësh dhe shumëgjuhësh janë ruajtur në pllaka balte të epokave dhe vendeve të ndryshme. Aktiviteti i përkthyesve ka qenë i pranishëm edhe në veprimet diplomatike, në traktet e paqes.
Në Romë letërsia fillon me përkthimin, me Andronikun që përkthen Odisenë e Homerit, me Nevin dhe Enin që sjellin në latinisht teatrin grek. Mbas tyre Ciceroni, që në veprën e tij “De optimo Venere oratorium”, formuloi problemin teorik bazë të përkthimit, i cili thotë se i duhet qëndruar besnik tekstit origjinal, përsa i përket fjalëve apo mendimit që ai përmban. Për më tepër ai shton se, “nuk kam përkthyer si interpreto por si orator, duke përshtatur fjalitë dhe formën e tyre, figurat dhe fjalët që përdorim. Nuk e kam parë të nevojshme të përkthej fjalë për fjalë, por të ruaj veçantinë dhe forcën e të gjitha fjalëve. Në të vërtetë, kam menudar se nuk është e nevojshme t’u numëroj fjalët lexuesve, por t’i bëj të ndiejnë peshën e tyre”. Nga ky pasazh kuptojmë se zgjidhja është që shkrimtari të mos mbetet i nënshtruar nga struktura e origjinalit, por ta përdorë modelin në mënyrë kreative. Teksti që imitohet duhet të jetë i suksesshëm për nga cilësia e stilit.
Në konceptimin roman imitatio, është kuptuar si ndjekje e shembullit të artistëve të mëdhenj të së shkuarës është një rrugë për të arritur sublimen dhe ky është qëllimi i propozuar nga përkthimi. Ciceroni, e pas tij Oraci janë plotësisht pjesë e këtij vizioni që pasqyron idealin e perandorisë, sipas të cilit Roma duhej të pasurohej duke përvetësuar modelet e huaja më të mira. Gatishmëria për të “ndjekur” fjalë për fjalë origjinalin, ndalet aty ku këto të fundit bien ndesh me përdorimin e gjuhës amtare. Bibla, me anë të së cilës përhapej dhe krishterimi, ka më shumë se 22 shekuj që përkthehet, në thuajse 1200 gjuhë. Një nga përkthyesit më të rëndësishëm të shekullit IV, Shën Jeronimi, përktheu një pjesë të mirë të Biblës nga greqishtja (vulgata). Ai përcakton dy mënyra të ndryshme përkthimi sipas llojit të tekstit: për tekstet laike një përkthim të lirë në formë, që synon ta mbajë të paprekur mendimin e origjinalit (“non verba, sed sententias”, jo fjalët, por konceptet), ndërsa për tekstet e shenjta, një përkthim fjalë për fjalë, pasi në këto shkrime edhe “ordo verborum” (rendi i fjaleve) është një mister i besimit[4]. Në Mesjetë, historia e përkthimit lidhet dhe me rënien e Perandorisë Romake, e cila pati ndër të tjera dy pasoja të mëdha që janë: zhvillimin e individualiteteve kombëtare, që për pasojë sollën gjuhët e popujve dhe përhapjen e dijes klasike. Përkthime dhe përshtatje të teksteve latine gjejmë në dokumentet e para të gjuhëve neolatine, në të cilat gjatë gjithë Mesjetës, ripunimet zënë një pjesë të rëndësishme në aktivitetin letrar. Arabët luajtën një rol të rëndësishëm si përkthyes të teksteve hebraike dhe greke të mjekësisë, filozofisë, matematikës, astronomisë dhe gjeografisë. Veprat e Aristotelit u njohën falë përkthimeve të Avincenës dhe Averroes, me shkollën e tyre të përkthyesve në Kordova dhe Toledo. Në Spanjë, një vend tjetër, qendër e tri qytetërimeve: atij arab, hebraik, dhe kristian, në shekullin XII u krijua shkolla e parë e përkthyesve, në të cilën punohej në grup. Ndonëse në Mesjetë nuk munguan – në Itali (Dante Aligeri) dhe në Francë (Oresme) – mendimet në lidhje me problemet për përkthimin, debati i vërtetë nisi gjatë periudhës së Rilindjes. Kalimi nga njëra epokë te tjetra shenjon një ndryshim të thellë konceptual. Në kuadrin fetar vihet në diskutim modeli mbizotërues i përkthmit literal, kurse në përkthimet laike sistemi i përpunimit arbitrar që çonte në përshtatje të tekstit në formë mjaft liberale, sipas frymëzimit të përpunuesit, ose nevojave dhe shijeve të kohës e vendit. Duke filluar nga vitet 1500, një sërë studiuesish dhe shkrimtarësh si Sébillet, Du Bellay, Lutero, përcaktuan normat e “të përkthyerit mirë”.
Një rëndësi në fushën e përkthimit pati dhe shpikja e shtypshkronjës, e cila i dha një forcë të paimagjinueshme përkthimit. Në kuadrin e letersisë laike, numri i përkthimeve nga një gjuhë evropiane në tjetrën shtohet në mënyrë marramendëse, por në fushën e letërsisë religjioze pasojat janë më të mëdha. Në vitet 1500, historia e përkthimit të Biblës lidhet ngushtë me lindjen e protestantizmit. Me në krye Luterin, protestantët theksojnë se shkrimet e shenjta duhet të jenë të lexueshme për të gjithë besimtarët, pra të përkthehet kuptimi dhe jo fjalëpërfjalshëm. Duhet theksuar se përkthimet e teksteve religjioze të këtyre viteve kontribuan në përmirësimin e stilit. Në vitet 1600 dhe 1700, përkthimi ishte në qendër të polemikave të furishme përsa i përket lulëzimit në Francë dhe në të gjithë Europën të belles infidéles. Bëhet fjalë për përshtatje në përkthim që modernizonin veprat klasike sipas shijeve dhe zakoneve të kohës, me pretendimin për t’i përmirësuar dhe “ëmbëlsuar” ato. Në vitet 1700, janë të shumta veprat në Francë dhe në Gjermani që iu kushtohen teorive dhe prirjeve që herë pas here mbizotërojnë praktikën e përkthimit, por do të jetë Anglia që do të mbyllë epokën klasike me “Essay on the Principles of Translation” të Alexander Fraser Tytler-it, në 1792. Qëndrimi i tij ndaj përkthimit është përfaqësues i ndjeshmërisë romantike, kur shprehet se përkthyesi duhet të synojë ta bëjë të vetën “ndjenjen e autorit”, “ta bëjë të flasë përmes organeve të veta” , të rikrijojë “shpirtin” e veprës së artit.
Teoricienët romantikë pohojnë se për të arritur origjinalitetin poetik, është e nevojshme të çlirohesh nga modelet e poetëve latinë dhe të meditosh për veprat e mëdha të letërsisë antike dhe moderne, të zgjerosh rrethin e leximeve, të bësh përkthime, sepse vetëm të kuptuarit e ndjenjës së poetëve antikë dhe të atyre të huaj, mund të zgjojë forcat e thella të unit dhe të shpërthejë kreativitetin e fantazisë. Përkthyesi si rikrijues i veprës, konsiderohet “një gjeni krijues në kontakt me gjeniun e tekstit origjinal, prurës i pasurive të reja për letërsinë dhe gjuhën mbërritëse”. Në këtë periudhë janë shumë të rëndesishme kontributet e dhëna për evolucionin e mendimit linguistik nga Schleiermacher-i e Humboldt-i, përsa i përket heshtjeve të përkthimit. Duke e konsideruar gjuhën jo më një produkt, por një aktivitet krijues, arrihet në përfundimin se gjuha është dinamike dhe e lidhur ngushtë me zhvillimin e mendimit njerëzor dhe të kulturës.
[1] Munday, J. (2001). Introducing translation studies. Theories and application. Routledge. London and New York,f 19.
[2] Po aty, f 20.
[3] Po aty, f 26.
[4] San Girolamo, Epistola a Pammachio: 70-71
filologus.com 
Leave a comment